Unanimizm, Durkheim ve Linç

Bülent Akdağ

Paris yakınlarında bir bahçe içinde eski bir konak. Heyecanlı, coşkulu yedi genç yazar,"Kardeş Sanatçılar Topluluğu"nu bu konakta kurarlar. Herkes kendi evinden en güzel eşyalarını getirir. Hatta içlerinden biri çoluğu çocuğuyla birlikte gelmiştir. Yıl 1906. Sonbahar. Yaklaşık bir buçuk yıl ortaklaşa yaşarlar. Gençlerin bu girişimini destekleyen bir politikacı da bir matbaa hibe eder konağa. Dizgi baskı işlerini de birlikte öğrenirler ve kendi yapıtlarını basmaya karar kılarlar. Konağın ismi Abbaye'dir. Manastır ya da Tekke anlamlarına gelir. Konağın giriş kapısında Rabelais'in şu sözleri yazar:

"...Bir sığınak, bir kaledir burası

Dünyayı saran kötülüklere karşı.

Yalana dolana yer yok burada,

Gel, gerçek bir inanca katılmaya.

Sizler girmeyin buraya, softalar,

Sivri akıllı bunaklar,

Koca göbekli asalaklar..." (1)

Konak bir Sanat Evi işlevini görür. Bir çok genç şair gelip şiirlerini okur, müzisyenler müziklerini çalar, ressamlar resimlerini sergiler, tiyatrocular oyunlarını oynarlar.Bir gün, gök gözlü genç bir adam çıka gelir konağa. Yirmi bir yaşındadır. Bisikletini bahçedeki bir ağaca yaslar. Kapıdan girip, elindeki kağıtları masanın üstüne bırakır. La vie Unanime (Hep birlikte yaşama) adlı şiir kitabının müsveddeleri yüksek sesle okunur o akşam. Herkesin çok hoşuna gider. İşte konağın Jules Romains ve Ünanimizm ile ilk tanışmasıdır bu.Unanimus, latincede "aynı ruhu taşıyan" demektir. Ünanimizm, insanın varoluşunu topluluk bilincinde gören bir yazın akımıdır. İnsan yaşamını gizemli bir şeklide yönlendiren ruhsal ve düşünsel gerçeklikleri betimlemeye çalışır; topluluk ruhunu sorgular ve bireyi bu "ruh" içinde ele alır.Kentin sanatıdır ünanimizm... Dünyanın bütün yolları kentlere çıkar. Topluluk ruhu kentin ruhudur gerçekte. Sokaklar, binalar, insanlar, sinemalar, tiyatrolar, parklar, seyyar satıcılar, sokak lambaları, trafik ışıkları, hava kirliliği, gürültü, karmaşa, keşmekeş, kaos...Neden bir mıknatıs gibi çeker insanı kentler ? Sözgelimi İstanbul ? Kentin ruhunu soluyan insan artık kente aittir çünkü...Yalnızca ailesine, sevgilisine ya da dostlarına ait olmanın ötesine geçer birey; birey kentindir artık... Bu, bireyin kendi özgür istenciyle ve doğal olarak oluşan bir özdeşleşmedir. Kentin büyüsü sarıp sarmalar insanı; ister istemez kenti seçer artık, kent dışından sıkılır, uzun süre ayrı kalamaz kentten. Kentin, insan yüzlerinin ve kentsel nesnelerin üstünde bir anlamı vardır. Bütün parçaların toplamından farklı ve fazla bir şeydir. Kentle bütünleşen birey kendi varlığını çoğaltır böylece. Kentin heyecanı, coşkusu bireylerin varlığının tohumudur. Sizi devindiren, canlandıran, motive eden imgeler toplamıdır kent, psikolojik anlamda bir uyarıcıdır. Ama "siz" tekil bir varlık yani "sen" değildir. "Siz", "biz"dir artık; kentteki tüm insanların birliktelik duygusudur bu. Böylece kent "Sen"i "Biz" yapar... Bir miting alanındaki insanlar, bir tiyatro oyununu alkışlayanlar, bir semt pazarında alışveriş yapanlar, konser izleyicileri, kentin kalabalık bir caddesinde gezinenler, bir akşamüstü garda uzaklardan gelen treni bekleyenler, iş çıkışları belediye otobüsünde sıkış tepiş evlerine dönenler ve daha pek çok topluluk...İşte tüm bu insanlar ortak bir ruhta bütünleşmiştir. Romains' e göre bu Tanrısal bir ruhtur ya da Tanrı'nın kendisidir. Topluluk dağılıp, son iki kişi de birbirinden ayrılınca Tanrı ölüverir. Tıpkı Aristoteles'in ruh kavramı gibi: Nasıl ki bir tas içine koyduğunuz su, tas kırılınca akar, dağılır; insan ölünce ruhu da yok olur gider, işte topluluk dağılınca da ortak ruh yitiverir. Sözün özü, kent ölünce "can-lılık" da ölür...Ünanimizme göre kent insanı yalnızca insanların ve nesnelerin kuşatması altında değildir. Bunların yanı sıra duygusal veya düşünsel öğeler de çepeçevre sarar insanı ve ortak yaşamın bir kanıtı oluverir. Sözgelimi, kentlerin sokak tuvaletlerinde, dolmuşların koltuk arkalarında, yolcu vapurlarında, duvarlarda "aşk üzerine" abartılı "tosun" edebiyatına oldukça sık rastlanmaktadır. Bu dizeleri az ya da çok herkes bilir; ortak bir bellek oluşmuştur yani. Ya da intihar için köprüden atlama duygusu, bir dakika karanlık girişimiyle oluşan düşünsel bağ, pazar gecelerinin 'ertesi gün erken kalkma' düşüncesi, pazartesi günlerinin futbol kavramı, sokakta yürürken burnunuzun dibinde aniden bir mikrofon görme sendromu, halk ekmek kuyruklarında önde yer kapma düşüncesi ve skandallar, olaylar, ölümler üzerine duyumsananlar... Bütün bunlar kentin vantuzlarıdır. Kent bir ahtapot gibi yapışır insana ve canımızı da acıtır bir yandan...Bir "hiç" olduğunuzu, hiçbir dostunuzun, ar-kadaşınızın olmadığını, hiç kimseyle iletişim ku-ramadığınızı, günlerce evden çıkmasanız kimsenin sizi aramayacağını, saltık bir yalnızlık duygusu içinde olduğunuzu düşünüyorsanız, faturalarınızı ödemeyin ! Yalnız olmadığınızı anlarsınız o vakit. İşte kent. Kent sizi yeniden ruhuna alıverir ve faturaların ortak ruhunda yeniden "çoğullaşma" ya başlarsınız; sözgelimi ödeme yaptığınız bankadaki kıza aşık oluverirsiniz, fatura kuyruğunda biriyle tanışıp yeni bir iş kurarsınız, fatura ödemeye giderken kaza geçirip hastaneye düşüverirsiniz, vs. vs..

**

Les Régles de La Méthode Sociologiique adlı kitabında Emile Durkheim şunu belirtir: "Kuşku yok ki bireysel bilinçler olmadan ortaklaşa nitelikte hiçbir şey ortaya çıkamaz. Ama bu koşul yeterli değildir. Bu bireysel bilinçlerin biraraya gelmesi ve belli bir biçimde birleşmeleri de gereklidir. Toplumsal yaşam, bu birleşmelerden meydana çıkar. Küme tek tek onu yapan bireylerinkinden tümüyle değişik bir biçimde düşünür, duyar ve davranır. Öyle ki, bireylerden yola çıkılırsa kümede ne olup bittiğini anlamak olanaksızdır. Toplum bizi aşan bir şey olmakla birlikte, biz onu yakala-yabileceğimiz bir şey gibi duyarız; bizi aşmakla birlikte içimizdedir; çünkü ancak bizde ve bizim aracılığımızla yaşayabilir. Daha doğru-su bir anlamda toplum doğrudan doğruya biziz." (2)Durkheim, "ortak bilinç = toplumsal bilinç" kavramının bireysel bilinçlerin bir toplamı ol-madığını, kendi ilkelerine ve yasalarına göre evrimleşen ve her toplumda bağımsız bir varoluşa sahip bir inanç-duygu bütünlüğü olduğunu savlar. Toplumsal gerçeğin kökeni toplumsal bilinçtedir. Bireysel bilinçler geçici, toplumsal bilinç ise kalıcıdır. Kuşaktan kuşağa tüm bilinçler birbirine bağlanır. Toplum bireylerden değil, birey toplumdan doğar. Toplum metafizik bir varlık durumundadır.Ortak bilinç gibi bir metafizik kavramın abartısıyla gelinen nokta toplum=tanrı formülüdür. Durkheim toplum ve tanrı arasında bir fark gözetmez. Dindarlar için Tanrı neyse birey için de toplum odur. Ortak-toplum bilinci Tanrısallaşmış olarak bireysel bilinçlere yerleşir.Böylece, toplum-birey diyalektiğini metafiziğin kaygan ve belirsiz zemininde kurmaya çalışan Durkheim'in felsefe özentisi sisli bir hava oluşturmuştur.Toplum denilen bütünlük "dayanışma" olgusuyla açıklanır: mekanik ve organik dayanışma . Ortak bilincin en yoğun görüldüğü toplum tipi, mekanik dayanışmanın görüldüğü modellerdir. Bu tip toplumlar sanayi öncesi dünyada yaygın olarak görülen kırsal-köysel topluluk biçimleridir. İnsanlar arasında duygu, değer ve inanç bakımından yoğun benzerlikler söz konusudur. Aynı geleneklere, aynı sosyal normlara, aynı inanma biçimlerine sahip insanların yaşadığı mekanik toplum modelindeki bu "uygunluk bilinci" insanları bir "sürü" niteliğine sürükler ve böylece "birey" kaybolur. Durkheim'e göre toplumsal tarihin ilk biçimi olan ilkel topluluk dönemi, mekanik dayanışmanın orijinal örneği olarak düşünülmüştür. Ancak, günümüzde dahi niceliksel olarak bu modele benzeyen yapılara rastlamak olasıdır. Ümmet tipi yaşama tarzları, tekkeler, tarikatlar, şeyh merkezli gruplar, teokratik devlet biçimleri, mekanik dayanışma tarzına benzeyen ve ne gariptir ki teknoloji ve kapitalizm yerine mistik ve ruhani verilere dayalı "robotik insan toplulukları" oluşturan anti-çağdaş örnekler olmayı sürdürüyor.Kapitalizme tam entegre olamamış feodal ve yarı-feodal toplumlarda, özellikle doğu toplumlarında "topluluk bilinci" birlikte yaşamanın koşulu durumundadır.Organik dayanışma ise iş bölümünün ortaya çıkması ile gerçekleşir. Bu, üretim alanında farklılaşmanın başlaması ve çok çeşitli iş alanlarının, mesleklerin ortaya çıkması şeklinde görülen bir işbölümüdür. Böylece topluluk içinde farklılaşmalar başlar ve bireycilik doğar. Toplumsal farklılaşmadan tüm kurumlar payını alır. Ortak bilinçte bozulma baş gösterir. Toplumun ortak bilincindeki bu zayıflamaya Anomi adı verilir. Anomi; kuralsızlık, düzensizlik, toplumsal karışıklık ve bozulma durumunu ifade eder. Toplumsal ahlak ve tüm değerler sistemi çöker. Kimse hiçbir şeyden sorumluluk duymaz. Kuralsızlık kural durumuna gelir. Hukuk işlemez ya da kişilerin çıkarlarına göre işletilir.Böylece, insanlık tarihi, "sürü insan" niteliğinden kurtulup özellikle 18.yüzyıldan itibaren "birey" olan insanın mutlak bir bireyciliğe doğru sürüklenişine tanık olur. Durkheim'ın çözümlemeleri, ortak bilinç kavramı açısından bir ruhsallık merkezinde olsa da "dayanışma" kavramı açısından mekanik ve organik toplumlar öngörerek toplumsal gerçeği açıklama denemesi olması bakımından önemlidir.

**

Linç, faili tek kişiye indirgenemeyen öldürme, yaralama eylemi olarak son yıllarda ülkemizde oldukça sık karşılaşılan bir olgudur. Hukuk iradi davranışları kapsayan bir kurumdur ve ancak özgür insanı yargılar. Özgür insan, kendi iradesini kullanan insandır. Akıl hastaları ve henüz kendi iradesini kullanamayacak durumda olan çocuklar, yaptıkları eylemlerden ötürü sorumlu tutulmazlar. Günümüz hukukunda özgürlük ve sorumluluk arasında bir neden-sonuç ilişkisi vardır. Ama bu durum birey için geçerlidir. Linç olayında birey yoktur. Birey iradesi gitmiş yerine ortak irade gelmiştir. Ölümle sonuçlanan linç olayında öldürücü darbeyi vuran kişi tespit edilmemişse suç fiili tek kişiye değil, linçi gerçekleştiren tüm kişilere ait olarak ele alınır. Bu durumda hukukta "el uzatma" kavramı göz önünde bulundurulur ve birey, bireysel öldürme fiilinden daha az ceza görür. Sözgelimi bireysel öldürmenin cezası 24 yıl hapis ise "el uzatma" fiili yoluyla öldürmenin cezası 8 yıl civarında olur. Linç olayına katılan birey, psikolojik ve duygusal anlamda kendisi değildir artık. Bir ideolojinin, bir inancın, bir geleneğin, bir örfün aracı durumuna gelmiş yani nesneleşmiştir. İnsan yoktur artık, onun yerine, hipnotize olmuş bir "sürü" vardır. Bireysel iradeler ortak bir irade içinde erimiş ve kişi böylelikle sorumluluğu başkalarıyla bölüşmüştür. Tek başına olmanın sorumluluğuna sahip değildir artık. Ortak sorumluluk pek çok riske girmeyi de kolaylaştırıverir. Birey yalnız başına kalkışamadığı eylemlere kalkışabilir böylece. Çünkü grup bireyi saklamakta, bir bakıma kendi içinde eritmektedir. Ortak irade bireyin kimliği olur ve hukuksal anlamda birey özgür sayılmaz bu durumda.Linç olayları, hukukun geçersiz ya da yetersiz olduğu, objektif olarak işlemediği, dava sonuçlarının zaman açısından uzun bir döneme yayıldığı ve insanların hukuk bilincine sahip olmadığı, eğitim düzeyi düşük toplumlarda daha yaygın olarak görülmektedir. Hukuka güvensizlik linç olayının nesnel nedeni, hukuk bilincine sahip olma ya da olmama ise öznel bir nedendir. Çağdaş demokrasinin ilkelerinin tümüyle uygulandığı ülkelerde linç olayına rastlanmamasının ya da çok az rastlanmasının nedeni hukuk bilinci ve hukukun üstünlüğünün işlemesidir sanırım.Günümüz Türkiye'sinde insanlar düşüncelerinden dolayı bile linç edilmektedirler. Linç olayına karışanlar karşı düşünceyi suç olarak görüp kendi kendilerine yargılamakta ve cezasını da yine kendileri vermektedirler. Bu ilkel ve vahşi tutum, savunmasız birey ya da bireylerin yaralanması ve ölmesiyle sonuçlanmaktadır. Hepimizin çok iyi bildiği iki acı örnek Sivas'ta Madımak Oteli linçi ve Metin Göktepe'nin linçidir.Düşünce özgürlüğüne karşı olmakla bir ilişkisi olmasa da Adliye önlerinde ya da suçlulara tatbikat yaptırılırken meydana gelen linç olaylarının, cezanın hemen verilmesi düşüncesine dayalı olarak gerçekleştiğini biliyoruz. "İnsan olma"nın yitirildiği bu girişimlerin ağırlığı ve bedeli "ortak irade" kavramıyla hafifletilemez ve ödenemez. Suçun bireysel ya da toplumsal oluşunu sorgulamadan; suçun insanın doğasından gelen saldırganlık iç dürtüsünden mi kaynaklandığı yoksa sistemin ve toplumun mu insanı suça yönelttiği ikilemini çözmeden linç girişimlerini önlemek zor görünüyor.Ortak irade (istenç) ve bireysel irade arasındaki karşıtlığın oluşturduğu terazinin dengesi ancak bilimsel ve çağdaş eğitimin kökleşmesiyle; demokratik ve insan haklarına dayalı hukukun yerleşmesiyle bireysel irade lehine bozulabilir. Hukuksal anlamda tanımlanmış bir suç varsa, suçu suçla önlemek olası değildir.

**

Üç kavram ele aldık: topluluk ruhu (ortak ruh), toplumsal bilinç (ortak bilinç), topluluk iradesi (ortak irade)... Üçünde de birey yitirilmiştir. Ünanimizmde, kent, bireyi var ederken başka biri yapmakta ve bir bakıma trajik bir biçimde yok etmektedir. Başka bir deyişle kent, insanı sürüklemektedir. Durkheim'de ortak bilincin yaşandığı mekanik toplumlar bireyi sürüleştirmekte, organik toplumlar kendi özüne ya-bancılaştırmaktadır. Linç olayı açısından baktı-ğımızda ise birey grup içinde kaybolmakta, grup psikolojisi içinde insanlık dışı eylemlere yönele-bilmektedir. Hiçbirinde gerçek anlamda insani öze uygun, kimlikli ve kişilikli bir birey yoktur. Kendini olduğundan farklı gösteren, böyle görünmeye zorlanan veya ister istemez öyle olmuş insanlar vardır artık...İnsanın bir birey olarak kendini ifade edemediği, duygularını yansıtamadığı, düşüncelerini açıklayamadığı zaman insan olarak yaşamanın nasıl bir anlamı olabilir!..

Kaynaklar

(1) Jules Romains. Dirilen Şehir, (Çev.: Sabahattin Eyüboğlu).
(2) Özer Ozankaya.Toplumbilim.

***
Referans: Akdağ, Bülent. “Unanimizm, Durkheim ve Linç”, İskenderiye Yazıları Dergisi. Sayı: 20, 1999.